9 fascynujących ciekawostek o lotach szybowcami

Szybownictwo nazywane jest często żeglowaniem w chmurach. To wspaniałe doświadczenie lecieć w powietrzu jak ptak, podziwiać widoki i rozkoszować się uczuciem wolności. Nie dziwne, że loty szybowcem zyskują coraz większe grono miłośników, także wśród amatorów. Dzięki możliwości wykupienia lotu szybowcem za samolotem lub wyciągarką, wszyscy mają szansę spróbować tej niesamowitej atrakcji. Coraz więcej osób decyduje się na kurs i samodzielne loty szybowcowe. Sprawdź fascynujące ciekawostki o lotach szybowcami i zaplanuj swoją własną podniebną przygodę. 

Pionierzy szybownictwa

Nie byłoby lotów szybowcami, gdyby nie pionierzy szybownictwa, którzy w swoich czasach mogli być uważani za nieco szalonych. Pierwszy był niemiecki konstruktor Otto Lilienthal. Zanim przystąpił do swoich eksperymentów ze skrzydłami nośnymi oraz do budowania pierwszych urządzeń latających, długo obserwował loty ptaków, a w szczególności bocianów. W roku 1889 opublikował książkę „Lot ptaka jako podstawa sztuki latania”, która dziesięć lat później pomogła braciom Wright wybudować pierwszy samolot silnikowy. Do dziś jest ona ważną pozycją w dziedzinie lotnictwa. Systematyczne próby lotnicze Otto Lilienthal rozpoczął w 1891 roku. Swój pierwszy szybowiec zbudował z drewna wierzbowego i płótna, a podwozie stanowiły jego nogi. W okolicy Magdeburga wykonywał pierwsze ślizgowe loty, podczas których potrafił przelecieć odległość ok. 30 m. Cały czas doskonalił konstrukcję szybowca i w ciągu pięciu lat wykonał około 2000 lotów szybowcowych ze wzniesień. Kiedy zaczął już pracę nad budową silnika, zmarł nagle na skutek wypadku. W 1896 r. rozbił się podczas lotu przy górze Gollenberg niedaleko Stölln, doznał złamania kręgu szyjnego, a lekarzom nie udało się go uratować. 

Niemiecki konstruktor dał początek szybowcom, a jego życiowe dzieło rozwijali dalej bracia Wright, którzy podjęli się pracy nad lotem z napędem. W 1899 r. Orville i Wilbur Wrightowie zbudowali szybowiec-latawiec Wright „Warping Kite” o rozpiętości skrzydeł 1,5 m. Chociaż był zbyt mały, by unieść pilota, to przeprowadzone z nim próby pomogły rozwiązać problem lotu kontrolowanego. Latem 1900 r. zbudowali pierwszy szybowiec Wright No.1 Glider, który posiadał już rozpiętość 5,2 m i masę 22 kg. Okazało się jednak, że udźwig szybowca jest zbyt mały, aby unieść człowieka w powietrze. Krótkotrwałe loty z człowiekiem udawały się tylko przy startach ze wzniesień po rozpędzeniu pod wiatr. Potem były kolejne konstrukcje i ich modyfikacje. Model Wright No. 3 stał się dla braci Wright bazą dla konstrukcji historycznego samolotu Wright ”Flyer”, który w grudniu 1903 r. wykonał swoje pierwsze sterowane loty. Bez szybowców nie byłoby więc samolotów. 

Jak szybowce unoszą się w powietrzu?

Dla zainicjowania lotu wystarczy zepchnąć szybowiec ze szczytu góry, albo wyholować wyciągarką czy samolotem na określoną wysokość. Aby jednak kontynuować lot w powietrzu i przemieszczać się na duże odległości, trzeba ciągle odzyskiwać we wzniesieniach utraconą wysokość. Przelot szybowca to więc tak naprawdę cykliczne nabieranie wysokości w prądach wznoszących i zmiana tej energii potencjalnej na odległość. Samodzielne wznoszenie się i długotrwałe loty są możliwe tylko dzięki temu, że atmosfera nie jest nieruchoma i występują w niej prądy powietrzne wstępujące. Od pilota oraz tego, w jakim stopniu potrafi on rozpoznawać i wykorzystywać różnorodne zjawiska atmosferyczne i zmiany termiki zależy długość i wysokość lotu. Szybowiec wykorzystuje bowiem tzw. prądy konwekcyjne, czyli pionowe ruchy powietrza, które wytwarzają się w słoneczne dni poprzez nagrzanie ziemi. W miejscach, gdzie teren nagrzewa się najmocniej, również najintensywniej ogrzewa się od niego powietrze, które unosi się do góry w formie wirującego słupa cieplejszego powietrza, tzw. „komina termicznego”. Zadaniem szybownika jest taki obszar znaleźć i wykorzystać „wykręcając się” w niego. Piloci szybowcowi wypatrują więc często chmur, ponieważ istnieje duża szansa, że właśnie pod nimi znajdą prądy termiczne. Do tego potrzeba wiedzy, umiejętności, a często i intuicji. W odpowiednich warunkach atmosferycznych na szybowcach można latać szybciej, dalej i wyżej niż na większości lekkich samolotów.

Szybowiec więc bez silnika i użycia grama paliwa, korzystając jedynie z energii słońca i atmosfery może pokonywać tysiące kilometrów – czy to nie fascynujące? Najdogodniejsze warunki do latania występują nad potężnymi łańcuchami gór lub nad wypalonymi słońcem terenami. W naszym klimacie najczęściej prąd termiczny wznosi się z prędkością 3-5 m/s , czyli kilka razy szybciej niż opada swobodnie lecący szybowiec. Dlatego szybowiec musi krążyć w takim kominie, aby wznieść się na dużą wysokość. Podobnie latają duże ptaki. Innym zjawiskiem wykorzystywanym do unoszenia się szybowca w powietrzu jest tzw. żagiel, który powstaje na nawietrznych zboczach gór, kiedy wiatr odchyla się ku górze, aby ominąć przeszkodę. Latanie w prądach zboczowych – na żaglu, jest uzależnione jednak od ukształtowania terenu i lot kończy się krótko po tym, jak szybowiec oddali się od zbocza.

Jest jeszcze możliwe latanie szybowcem na fali, czyli z prądem falowym. Prądy falowe to duże wiry poziome, które powstają wysoko w atmosferze, przy silnych wiatrach za górami. Wiatr, który jest sprawcą tego zjawiska czasami przekracza 100 km/h. Surfowanie na takich falach pozwala szybownikom osiągać bardzo duże wysokości i pokonywać olbrzymie odległości. Wykorzystując fale górskie powstające za Tatrami przy wietrze halnym, Stanisław Józefczak wzniósł się w 1966 r. na rekordową wysokość 12 500 m. Są miejsca na świecie, gdzie fala występuje bardzo często dzięki odpowiedniemu ukształtowaniu terenu i odpowiedniej szerokości geograficznej. Jest to Nowa Zelandia i potężny łańcuch Andów. W Polsce popularnym miejscem lotów falowych są Sudety.

Start szybowca i lądowanie

Start szybowca to było drugie zagadnienie po budowie szybowca, które spędzało sen z powiek pionierom szybownictwa. Pierwsze szybowce spychano w dół na kołach lub wystrzeliwano jak z procy, używając do tego celu gumowych lin naprężanych przez ludzi. Trzeba było jednak znaleźć inne sposoby wynoszenia szybowców w powietrze. Najpierw stawiono samochód na drewnianych kołkach a linkę podłączoną do szybowca nawijano na koło bez opony. Wreszcie powstały jednak specjalne urządzenia – wyciągarki, w których lina nawijana z dużą prędkością na bęben napędza statek powietrzny i po osiągnięciu odpowiedniej wysokości, kiedy szybowiec wypoziomuje się, kabel wyciągarki zostaje odłączony. Pracą wyciągarki steruje operator. To dynamiczny rodzaj startu, bo szybowiec osiąga około 100 km/h w kilka sekund. W zależności od parametrów wyciągarki, może ona wznieść szybowiec w powietrze na wysokość 200-600 metrów. Lot szybowcem za wyciągarką nadaje się świetnie na pierwszą przygodę z szybownictwem. Wyciągarka często jest też wykorzystywana do krótkich lotów treningowych. 

Do startu szybowca wykorzystuje się również holowanie za samolotem. Jest to wygodne rozwiązanie, bo pozwala wznieść szybowiec wysoko. Samolot musi posiadać specjalny zaczep, do którego przymocowywana jest lina holownicza, a do niej szybowiec. Samolot holuje szybowiec na wysokość od 600 do 800 m dla lotów turystycznych. Maksymalna wysokość, na jaką wzniósł się szybowiec wyczynowo, wynosi jednak ponad 13 000 metrów nad ziemią! W porównaniu ze startem za wyciągarką jest to dużo łagodniejsza forma wznoszenia. Szybowiec jest wyżej, a więc pilot ma lepsze warunki do znalezienia idealnych prądów termicznych do długiego lotu. 

Są też motoszybowce wyposażone w silnik umożliwiający samodzielny start, a następnie lot z wyłączonym napędem. Po uzyskaniu odpowiedniej wysokości silnik chowa się do kadłuba razem ze śmigłem i lot odbywa się już na zasadach zwykłego szybowca.

Różne klasy szybowców

Ze względu na przeznaczenie wyróżniamy klasy szybowców: szkolne, treningowe, wyczynowe, akrobacyjne, specjalne. Najbardziej zróżnicowane, jeśli chodzi o konstrukcję, są szybowce wyczynowe, które służą do szlifowania umiejętności pilotażu, do trenowania latania wyczynowego oraz do zdobywania rekordów. Szybowce akrobacyjne cechują się bardziej zwartą budową, która zapewnia im większą wytrzymałość, a tym samym daje im możliwość realizowania dużych przeciążeń. Do klasy szybowców specjalnych można zaliczyć niektóre typy szybowców zawodniczych i rekordowych, a także różne układy szybowców doświadczalnych.

Ze względu na budowę wyróżniamy szybowce jednoosobowe, dwuosobowe i zaawansowane modele. Warto wiedzieć, że jedną z miar osiągów szybowca jest jego doskonałość, czyli zdolność do efektywnej zamiany wysokości na odległość. Typowe wartości doskonałości szybowców mieszczą się w granicach od 40 do 60, czyli z jednego kilometra wysokości szybowiec jest zdolny do pokonania od 40 do 60 km odległości.

Przykładowy, popularny szybowiec jednoosobowy to SZD-30 Pirat konstrukcji drewnianej klasy klub. Jego rozpiętość skrzydeł wynosi 15 m, natomiast jego maksymalna doskonałość 33. Charakteryzuje się łatwością pilotażu, co pozwala na wykonywanie nim pierwszych samodzielnych lotów podczas szkoleń. Inny model jednoosobowy to SZD-48-3 Jantar Standard 3. Jest to już szybowiec wyczynowy i latają nim bardziej doświadczeni piloci, którzy potrafią przelecieć nim nawet 500-750 km w ciągu kilku godzin. Rozpiętość skrzydeł Jantara wynosi 15 m, natomiast jego maksymalna doskonałość wynosi 39,5.

SZD-9bis Bocian 1E to dwumiejscowy szybowiec konstrukcji drewnianej, używany głównie do szkolenia młodych adeptów sztuki lotniczej. Jego rozpiętość skrzydeł wynosi 17,8 m, a jego maksymalna doskonałość to 26. Inny przykładowy model dwumiejscowy to SZD-50-3 Puchacz, który wykonany jest z laminatu. Używa się go przede wszystkim do szkolenia młodych adeptów lotnictwa, jest też dopuszczony do wykonywania lotów akrobacyjnych. Jego rozpiętość skrzydeł to 16,67 m, a maksymalna doskonałość wynosi 30.

Rekordy szybownictwa i osiągnięcia

Pierwsze zawody szybowcowe polegały na jak najdłuższym utrzymywaniu się w powietrzu, jak najwyższym lataniu, lądowaniu w określonym miejscu. W pierwszych konkursach czas lotu mierzono w sekundach a odległość w metrach. Liczne rekordy szybownictwa ustanowili Polacy. Polka Wanda Modlibowska ustanowiła w 1934 roku rekord międzynarodowy, latając nad zboczem górskim ponad 24 godziny. Zaniechano jednak z czasem notowania rekordów długotrwałości lotów, kiedy francuski pilot zginał usypiając ze zmęczenia pod koniec trzeciej doby w powietrzu. Jeśli chodzi o rekordy wysokości w szybownictwie, to przez 40 lat utrzymywał się rekord świata ustanowiony w przez Stanisława Józefczaka w 1966 roku. Wzniósł się on wówczas na wysokość 12 500 m na drewnianym szybowcu „Bocian”. Dopiero w 2006 roku Steve Fossett pobił ten rekord, wznosząc się na wysokość 15 460 m.

Współcześnie rywalizacja w szybownictwie skupia się na dystansie przelotów i akrobacji szybowcowej. 18 maja 1938 roku z szybowiska w Bezmiechowej wystartował szybowiec PWS-101 pilotowany przez Tadeusza Górę. Pokonał on wówczas dystans 577,8 km i wylądował w Solecznikach Małych koło Wilna. Za przekroczenie bariery 500 km w swobodnym locie na szybowcu przyznano mu medal Lilienthala.

Kolejny polski pilot Sebastian Kawa ustanowił zaś dwa szybowcowe rekordy świata podczas II Światowych Igrzysk Lotniczych odbywających się w Sewilli w 2001 roku. Rekord odległościowy, przelatując trasę trójkąta 261,8 km oraz drugi rekord prędkościowy, osiągając prędkość przelotu 95 km/h po trasie trójkąta 500 km. 

Są też wyścigi szybowców. Te zawody dla zobiektywizowania wyników rozgrywane są przez 7 do 14 dni i na różnych trasach. Wygrywa pilot, który wybrnął najlepiej z pułapek zgotowanych przez naturę i najlepiej wykorzystał siły przyrody oraz właściwości szybowca. Mistrzostwa świata w formule wyścigów Grand Prix organizowane są w wysokich, skalistych górach. Dzięki nowoczesnej technologii można „na żywo” śledzić rywalizację zawodników na trasie.

Jak zbudowany jest szybowiec?

Szybowiec posiada kadłub, skrzydło, statecznik poziomy i pionowy. W początkach szybownictwa materiałami używanymi do budowy szybowców było drewno i płótno. Konstrukcje szybowców składały się ze skrzydeł i stateczników z drewnianymi dźwigarami i żebrami powleczonymi płótnem oraz prostego drewnianego kadłuba. 

Obecnie większość szybowców jest wykonana z laminatu. Szybowce wysokowyczynowe budowane są z wytrzymałych, ultralekkich materiałów jak włókna węglowe, kevlar czy inne aramidy. Każdy element nowoczesnego szybowca, od kadłuba po stateczniki, jest tak zaprojektowany, by zapewnić maksymalną aerodynamiczność konstrukcji. 

Bezpieczeństwo w szybownictwie

Szybownictwo, zaraz po baloniarstwie, zajmuje drugą pozycję na liście najbardziej bezpiecznych sportów powietrznych. Szybowiec nie posiada silnika, a więc nie istnieje ryzyko eksplozji paliwa na pokładzie – to decyduje przede wszystkim, że bezpieczeństwo w szybownictwie jest wysokie. Ponadto fakt, że szybowiec może lądować w wielu miejscach poza lotniskami sprawia, że nie trzeba się martwić o jego bezpieczne lądowanie. Tak jak inne sporty lotnicze, szybownictwo wiąże się jednak z pewnym ryzykiem. Ważne jest, by stosować się do podstawowych zasad ostrożności i skrupulatnie przygotować do lotu. W lotach turystycznych nad bezpieczeństwem pasażera czuwa doświadczony pilot, który ma za sobą tysiące wylatanych godzin, a także posiada wiedzę i umiejętność oceny warunków atmosferycznych. Większość wypadków w historii szybownictwa była spowodowana błędami pilota, takim jak niewłaściwe planowanie, błędne badania atmosferyczne, łamanie przepisów czy loty z podwyższonym ryzykiem.

Szybownictwo dla każdego

Aby rozpocząć szkolenie szybowcowe, należy mieć ukończone 14 lat, a niektóre aerokluby wymagają nawet ukończonych 16 lat. Osoby niepełnoletnie muszą posiadać notarialną zgodę rodziców lub opiekunów. Kolejnym wymogiem jest pozytywne przejście badań lotniczych – sprawdzany jest ogólny stan zdrowia – wzrok, sprawność psychofizyczna, układ krążenia.   

Zanim podejmie się decyzję o rozpoczęciu szkolenia szybowcowego, warto odbyć lot zapoznawczy i zobaczyć, czy „to jest to”. Loty zapoznawcze odbywają się ze startu za wyciągarką lub z holu za samolotem w szybowcach dwumiejscowych. Pasażer siedzi w kabinie na miejscu pilota-ucznia. Instruktor objaśnia działanie i prezentuje możliwości szybowca. 

Szkolenia podstawowe z szybownictwa prowadzą w Polsce aerokluby, kluby szybowcowe oraz prywatne firmy. Pierwszą częścią szkolenia jest kurs teoretyczny. Z reguły jest to kurs stacjonarny, podczas którego objaśniane są zasady bezpieczeństwa, wiedza o planowaniu lotu i samym szybowcu, a także prawo lotnicze, podstawy meteorologii, nawigacji, łączności i inne zagadnienia związane z lataniem. Kurs teoretyczny trwa w zależności od ośrodka ok. 50-60 h. Coraz popularniejsze stają się także szkolenia w wersji online. 

Kursy praktyczne w Polsce odbywają się na dwóch typach dwumiejscowych szybowców – SZD-9E „Bocian” oraz SZD-51 „Puchacz”. Szkolenie praktyczne trwa kilka tygodni. Podczas kursu podstawowego konieczne jest odbycie min. 40 lotów oraz spędzenie w powietrzu min. 4 godzin. Po zakończeniu lotów szkoleniowych przychodzi czas na egzamin, na który składają się min. 2 loty z egzaminatorem i 5 lotów samodzielnych. Końcowym akcentem tego szkolenia jest symboliczne pasowanie na pilota, po którym przyznawana jest licencja szybowcowa. Kursy praktyczne odbywają się zwykle w okresie od wiosny do jesieni. 

Szybownictwo i ochrona środowiska

Szybowiec jest statkiem powietrznym nie posiadającym własnego napędu, czyli ma niski wpływ na środowisko. Do tego szybowce są ciche. To jest kolejna zaleta szybownictwa – dryfowanie po niebie bez hałasu wytwarzanego przez silnik pozwala się całkowicie zrelaksować i nie zakłóca ciszy otoczenia. Ochrona środowiska i zmiany klimatu to zagadnienia, na które szybowce nie mają większego wpływu. 

Szybownictwo bez wątpienia jest jednym z najbardziej ekscytujących sportów. Pozwala lecieć swobodnie jak ptak, podziwiać świat z góry i chłonąć spokój i ciszę na wysokościach. Podczas pierwszego lotu szybowcem odczuwa się euforię, uczucie lekkości i całkowitego uzależnienia od natury. Po wylądowaniu chce się więcej. Dzięki ogólnodostępnym lotom zapoznawczym oraz szkoleniom szybowcowym każdy może spełnić marzenia o lataniu.